گاگریوهای بختیاری ها(سرودهای غمگین قوم بختیاری)

بویسنده مصطفی علیزاده

گاگریوهاوغمانه‌های‌بختیاری

سور و سوگ دو پدیده و واقعیت مهم در زندگی اجتماعی بشر است که خاستگاه و مبنای عادات ، رسوم ، باورها و آیین های فراوانی شده اند. این رسوم و سنن که با مراحل گذر زندگی اجتماعی در پیوند می باشند ، در بافتها و ساختارهای سنتی پررنگ تر ، طولانی تر و مفصل تر برگزار می شوند. در میان بختیاری ها نیز که هنوز به سنن و رسوم گذشته دلبستگی و تعلق خاطر فراوان نشان داده می شود ، سور و سوگ جایگاه ویژه ای دارد. سوگ و عزاداری  مهمترین ، عمومی ترین ، مفصل ترین ،بزرگ ترین ، طولانی ترین ، شلوغ ترین و پرهزینه ترین رسم و سنت در میان بختیاری ها قلمداد می شود. تجلیل و نکوداشت  مقام درگذشتگان در میان بختیاری ها بسیار حائز اهمیت و مورد توجه است. در این راستا برای تامین این غرض و امر مهم رسوم و آیین های گوناگونی در بین آنان متداول شده است. یکی از این رسوم و سنتها «گاگریو خوانیدر مراسم عزاداری و سوگواری است.

گاگریوه ها سروده های حزن آور و غمانه های جانکاه و غم انگیزی است که عزاداران و سوگمندان به گاه سوگ و ماتم ، به همراه شیون و زاری و مویه و ناله به گویش محلی می خوانند. در باره وجه تسمیه «گاگریو» یا «گاگریوه » یا « سرو» و معنا و مفهوم آن می توان نظرات مختلفی را ابراز کرد. شاید «گاگریوه » از «گا» گرفته شده باشد که ریشه در زبان کهن ایران باستان دارد و اصل آن « گات» به معنی سرود می باشد و «گاگریو» به معنای سروده های گریه آور یا سروده هایی که به هنگام گریه و حزن خوانده می شود. از نگاه دیگر« گا» (گاو)در گویش محلی کنایه از «بزرگ» و به معنای سروده های طولانی و بزرگ نیز است. زیرا گاگریوه ها و گریه های سوگ بسیار طولانی و ادامه دار است. «گاگریو ها» به مفهوم «گو» (گوی – بگوی) و« گریو» یا « بگریو» ( گریه کن) در معنای کلی بگو و بخوان و گریه بکن (گوی و گریو یعنی هم می گویند و هم گریه می کنند) نیز می آید. در مراسم سوگواری زنانه مرسوم است وقتی زنی چند بیت گاگریو می خواند ، زنی دیگر با چند بیت گاگریو پاسخ می دهد و زنان گریه می کنند. شاید علت این نامگذاری همین باشد که یکی می خواند و دیگری جوابش می دهد. در تبیین مفهوم گاگریو می توان به این موضوع نیز اشاره کرد که گاگریو به معنی گاه ، زمان و هنگام گریستن نیز برداشت می شود. زیرا  سرودن گاگریوه  معمولاً به همراه گریه و زاری می باشد.
گاگریو ها هر معنا و مفهومی که داشته باشند ، پیشینه ای بسیار دیرین و کهن دارند. بخشی از فولکلور ،ادبیات شفاهی و فرهنگ عامیانه را در بر می گیرد که برای کمتر فرد بختیاری ناآشنا می باشد. هیچ مراسم سوگ و ماتمی یافت نمی شود که گاگریوه ها در آن حضوری پر رنگ نداشته باشند. اشعار فولکلوریک یا همان ادبیات عامیانه که در بین بختیاری ها اصطلاحاً « بیت » نامیده می شوند ، سراینده و زمان رواجشان  بر کسی معلوم نیست ، سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده تا به زمان حال رسیده است. بر خلاف اشعار دیگر ویژگی بارز گاگریوه ها آن است که صرفاً به گویش محلی سروده و خوانده می شوند. این اشعار بسیار کهن چنان انعطاف پذیر هستند که« معمولاً با تغییر نام و کلمات ، شعر را به گونه ای مناسب در وصف حال درگذشته می خوانند. رعایت وزن عروضی در این اشعار بطور کامل صورت نمی گیرد و گاهی مصراعی نسبت به مصراع دوم چندین هجا بیشتر یا کمتر دارد. هر چند شرط در این اشعار آوردن کلمات هم وزن و هم قافیه است. با توجه به اینکه این ابیات پی درپی سروده نشده و هر بیتی استقلال معنایی دارد رعایت ترتیب در خواندن این ابیات ضرورتی نخواهد داشت و نمی توان نمونه کاملی از آن را همانند آنچه در غزل ، قطعه ، قصیده و غیره است ارائه کرد با این حال محتوای همه آنها به یک موضوع اختصاص دارد و آن سوگ ، غم و عزا است. مضمون همه این ابیات شرح خوبی ، محبت ، مهمان نوازی ، سوارکاری ، تیراندازی ، شجاعت و رشادت اشخاص است. زنان نیز به صفات پاکدامنی، عفت ، مهمان نوازی ، زحمت و تلاش در خانه و مضمامینی از این دست وصف می شوند ( آسمند ، تاریخ ادبیات در قوم بختیاری،1380)». گاگریوه ها وقتی بسیار غم انگیز و حزن آلود می شوند اصطلاحاً « خون گریو» نیز نامیده می شوند که کنایه از داغ و مصیبتی سنگین ، گریه ی بسیار و خون گریستن است.
. بطور کلی می توان گاگریوه ها را به دو دسته تقسیم بندی کرد:
1-گاگریو های زنانه: در میان بختیاری ها بار اصلی سوگواری بر دوش زنان است. زنان با مویه گری انفرادی و عمدتاً گروهی فضای بسیار حزن آور و تاثرانگیزی را پدید می آورد. .معمولاً هر جا سوگ و مویه گری برقرار است و زنان حضور دارند ، گاگریوه خوانی مرسوم و متداول است. گاگریوه ها در شکل سنتی و قدیمی اش عمدتاً توسط زنان اجراء می شد. این نوع غمانه ها که در مجالس ماتم و عزا و یا به هنگام ابراز حزن و اندوه در یادکرد از دست رفتن عزیزان  توسط زنان و بانوان خوانده می شود ، به نظر کهن ترین سوگ سروده های بختیاری هستند که در بین تمام طوایف ، مناطق شهری ،روستایی و عشایری و در میان همه اقشار و طبقات متداول است و عمومیت دارد. بطور اجمال می توان گفت اکثر زنان بختیاری طبع شعر داشته و ناخوداگاه به موازین شعر عروضی آشنایی دارند. در مجالس سوگ رسم بر این است که «یکی از زنان سرشناس و معروف بیت گاگریوه ای  می خواند ، همه زنان با ا.و همنوا می شوند و آن بیت ، بیت ترجیحی را می ماند که پس از چند بیت ، مجدداً توسط همه زنان بازخوانی می شود.پس از بیت همخوانی و ترجیحی مجدداً تک خوان بیت یا ابیات دیگری را می خواند و هم خوانی ادامه می یابد. معمولاً پس از خواندن بیت تا چهل بیت وگاهی کمتر از آن زن دیگری تکخوانی را بر عهده می گیرد و این کار ممکن است در مجالس ترحیم ساعتها بطول انجامد. قابل ذکر است که در حین خواندن گاگریو ، زنان بطور هماهنگ و دستجمعی گریه و شیون سر می دهند  و بر این اساس می گویند گوی و گریو یعنی هم می گویند و هم گریه می کنند.( آسمند ، تاریخ ادبیات در قوم بختیاری،1380)». دراین مجالس کمتر موسیقی عزا یا ساز «چپ» نواخته می شود و گاگریوه ها به همراه موسیقی نیست. هدف و قصد زنان از خواندن گاگریوه ، ابراز همدردی و مشارکت در سوگواری است و در قبال آن وجه یا پولی دریافت نمی کنند.
2-گاگریوه های مردانه: این قبیل گاگریوه ها که توسط مردان « خونده گر» (خواننده) خوانده می شوند ، در مقایسه با غمانه های زنانه عمومیت کمتری دارند و معمولاً در زمان کوتاهتر و محدودتری خوانده می شوند. خوانندگان مرد که در قبال خواندن گاگریوه ها وجه و پولی نیز به عنوان مزد دریافت می کنند ، بیشتر در مراسم تشیع جنازه ، سومین ، هفتمین ، چهلمین روز و سالگرد غمانه خوانی می کنند. گاگریوه خوانی مردان در بختیاری از شیوه مداحی رایج در مناطق شهری الهام گرفته و گسترش پیدا کرده است و به یک شغل و حرفه تبدیل شده است. گاگریوه خوانی مردان توسط خوانندگان محلی و معمولاً با موسیقی نیز همراه است. موسیقی عزا در بختیاری اصطلاحاً ساز «چپ» یا  وارونه نوازی نامیده می شود که هماهنگ با غمانه خوانی نواخته می شود. ساز چپ  آهنگ حزن آور توشمال است که این بار دهل و سرنا (کرنا) مردم را به حزن و اندوه دعوت و تشویق می کند. در مجالس عزاداری خوانندگان اشعاری به گویش محلی می خوانند و حاضرین در مجلس  صرقاً به نغمه و اشعار گوش می دهند ، گریه می کنند و شرکت در خواندن نمی کنند.
در گذشته گاهی خونده گر یا خواننده محلی بر روی «مافه گه »قرار می گرفت ، گاگریو می خواند و سوگواران گرداگرد مافه گه به شیون و زاری می پرداختند. مافه گه سکوی مکعبی شکل است که حدوداً 1تا 5/1 متر ارتفاع و کمتر از 2 متر عرض دارد. گاهی مجسمه ای از چوب درست می کردند و لباس درگذشته را بر تن او می کردند و در جلو مافه گه قرار می دادند تا فضای غم انگیزتری ایجاد گردد.این رسم با نام «مجسمه» شهرت داشت.
محتوا و مضمون گاگریوه ها متناسب با سن ، جنس ، موقعیت اجتماعی و ویژگی های اخلاقی و جسمانی فرد می باشد و از اینرومی‌توان‌آنهارابه‌چند‌‌‌‌دسته‌‌‌تقسیم‌بندی کرد: 
1-توصیف یژگی  های جسمانی
                   بی عروس سر قله پلا بریده          لاش اسبید علی مردون به دار کشیده
                  دین مو به گردنت ای مار موری        نخوری تیا سیا ، گردن بلوری
2-توصیف خصوصیات اخلاقی
                  چهار زری ،چهار نیم زری سی می بیونت       جور خوت پیدا ندا  ،می هونه مونت
                شیرم ای شیرم ، شیر ره وه بیشه                داغ شیر منده دلم ، وه سی‌همیشه
3-توصیف‌ایمان‌وفضیلتهای اخلاقی
4- اشاره به شغل و نوع مهارت
5- ذکر موقعیت اجتماعی و طبقاتی
6-شرح هجر و فراغ و نشان دادن تالمات روحی صرفا غم انگیز و تاثر بر مرگ عزیزان دارد
7- شکوه و شکایت از چرخش روزگار و فلک
8-گاگریوه های دینی
9- گاگریوه های حماسی و سیاسی
            مو لر بلیط خورم هف سال چوپونم         ار زنیم وه قرقره،مو مشق ندونم
           چی کلا پر پر کنم رم سر فردون              اسم شانه کور کنم سی علی مردون
           طیاره بال بال کنه سرکه وردون                اسم شانه کور کته، شیر علی مردون 
           طیاره بال بال کنه سرکه فرودن                شمشیرم به گل زنم سی کل ایرون
         فرنگی گراز خوره  ، هی توپ ایریزه            کی گده شاه اسدم ذغال بویزه