مالمیر
معرفی مناطق بختیاری و پیشینه ی آنهاودرج نکات علمی،ادبی وگردشگری
مالمیر
معرفی مناطق بختیاری و پیشینه ی آنهاودرج نکات علمی،ادبی وگردشگریایذه ونام ها ی او در گذر زمان
ایذه، شهر و شهرستانى در استان خوزستان. نام ایذه را به صورتهای ایذَج (ابن خردادبه، 42؛ ابن رسته، 188)، ایدج (حمدالله، 51) و اَیدَج (یاقوت، 3/846) نیز نوشته‌اند. در زمان اتابکان آن را مال امیر نیز مى خواندند (نک: ابن بطوطه، 1/205). مال امیر را مالمیر، مال میرجانکى، مال امیر بختیاری و مال امیرشول نیز نوشته‌اند (نجم‌الملک، 147؛ افضل‌الملک، 310؛ فسایى، 1/606؛ آمیه، 2؛ نظام‌الدین، 132). لسترنج آن را «ملک امیر» ترجمه کرده است (ص 245 ؛ نیز نک: III/1016 , 2 و «مال» در میان بختیاریها به معنای آبادی و اقامتگاه است (نک: اقتداری، 3/107؛ نوایى، 704). این شهر از شهریور ماه 1341 رسماً ایذه خوانده شد (معین، 5/206؛ نیز نک: فرهنگ...، 45).
شهرستان ایذه: این شهرستان یکى از شهرستانهای شانزده گانة استان خوزستان است که با مساحتى حدود 930 ،3کم2، در شمال شرقى این استان قرار دارد ( آمارنامه...، 9، 24). شهرستان ایذه دارای دو بخش، 10 دهستان و 491 آبادی مسکونى است که بسیاری از آنها کوچکند (همان، 28؛ سرشماری، شناسنامه، 5). این شهرستان که نسبت به دشت اصلى خوزستان از ساختاری کاملاً متفاوت برخوردار است، از دو قسمت دشتى و کوهستانى تشکیل شده است. قسمت کوهستانى متشکل از رشته‌کوههای نسبتاً پیوسته و مرتفعى است که دشت ایذه را دربرگرفته‌اند (سعیدی، 42، 44- 45، 70، 72-73).
رود کارون از 20 کیلومتری شرق شهر ایذه، در مرز این شهرستان با مسجد سلیمان مى‌گذرد ( فرهنگ،43). این شهرستان دارای پوشش جنگلى (بلوط ایرانى) و مراتع ارزشمندی است که شدیداً در معرض تخریب هستند (سعیدی، 101).
جمعیت شهرستان ایذه در 1375ش، 027 ،172نفر بود که 2/47% آن در شهر، 7/52% در روستاها و مابقى (332 نفر) به صورت کوچرو زندگى مى‌کردند ( سرشماری، نتایج، شانزده). جمعیت شهرستان از طایفه‌های مختلف بختیاری و نیز بهمئى است (سعیدی، 143)؛ ساکنان به زبان فارسى (گویش لری) سخن مى‌گویند و شیعه مذهبند. اساس اقتصاد این شهرستان بر دامداری، زراعت و صنایع دستى استوار است ( فرهنگ، 43، 45).
شهر ایذه: این شهر با 31 و 50 عرض شمالى و 49 و 52 طول شرقى در منتهى‌الیه شمال‌شرقى استان خوزستان واقع است و با 760 متر ارتفاع متوسط، از مرتفع‌ترین شهرهای خوزستان به شمار مى‌رود. فاصلة این شهر تا مرکز استان (اهواز) حدود 200 کم است (همان، 44؛ آمارنامه، 24، 33). جمعیت شهر ایذه در آخرین سرشماری عمومى (1375ش) 288 ،81نفر بود (همان، 39). ایذه در زمان ایلامیها از اهمیت شایانى برخوردار بود (واندنبرگ، 64؛ دوبد، 290) و در دوره‌های بعدی نیز اهمیت خود را حفظ کرد. آثار برجای مانده از دورة اشکانى، از جمله مجسمة برنزی و معروف «مردپارتى» (در موزة ایران باستان)، خبر از اهمیت ناحیه و شهر ایذه در این دوره دارد (بهنام، 297، 299؛ اقتداری، 3/109، 120-121). ایذه در دورة ساسانى نیز از شهرهای آباد و پرجمعیت به شمار مى‌رفت (امام شوشتری، 1/209) و آتشکدة آن تا زمان هارون‌الرشید برقرار بوده است (یاقوت، 1/416).
شهر و ناحیة ایذه در 17ق/638م توسط مسلمانان به صلح فتح شد (طبری، 4/84؛ نیز نک: ابن اثیر، 2/546 -547). در 22ق درآمد حاصل از خراج ایذه (و رامهرمز) به حکومت بصره تخصیص یافت (طبری، 4/161)، اما در 29ق، مردم ایذه در برابر ابوموسى اشعری - حاکم بصره - سر به شورش برداشتند (بلاذری، 251).
شهر و ناحیة ایذه از اواسط سدة 6 تا اوایل سدة 9ق زیر فرمان اتابکان لرستان (ه م) بود. مؤسس این سلسله ابوطاهر در 550ق اعلام استقلال کرد (بدلیسى، 45، 47) و ایذه را مرکز حکومت خود قرار داد (ابن بطوطه، 1/205). پس از برافتادن حکومت اتابکان در 827ق ایذه رو به خرابى گذارد و ساکنان آن به کوچروی روی آوردند (امام شوشتری، 1/210). ایذه و عرصة پیرامونى آن آثار و بقایای تاریخى بسیار جالبى را در خود محفوظ داشته است که به دورة زمانى ایلامى تا ساسانى مربوط مى‌شود. وجود دو کتیبة پهلوی ساسانى بر صخرة اطراف ایذه در خور توجه است. در داخل شهر ایذه، دو امام‌زاده به نامهای امام‌زاده عبدالله و امام‌زاده دین‌آور وجود دارد ( فرهنگ، 46).
مآخذ: آمارنامة استان خوزستان (1375ش)، سازمان برنامه و بودجة استان خوزستان، تهران، 1375ش؛ آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمة شیرین بیانى، تهران، 1349ش؛ ابن اثیر، الکامل؛ ابن بطوطه، رحلة، بیروت، 1987م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م؛ افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، تهران، 1361ش؛ اقتداری، احمد، خوزستان و کهگیلویه و ممسنى، تهران، 1359ش؛ امام شوشتری، محمدعلى، تاریخ جغرافیایى خوزستان، تهران، 1331ش؛ بدلیسى، شرف‌الدین، شرف‌نامه، تهران، 1343ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمة آ. آذرنوش، تهران، 1346ش؛ بهنام، پرویز، «پیکر برنزی اسکندر»، سخن، تهران، 1331ش، شم 4(1)؛ حمدالله مستوفى، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1913م؛ دوبد، سفرنامة لرستان و خوزستان، ترجمة محمدحسین آریا، تهران، 1371ش؛ سرشماری عمومى نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج تفصیلى، شهرستان ایذه، مرکز آمار ایران، 1376ش؛ همان، شناسنامة دهستانهای کشور، استان خوزستان، مرکز آمار ایران، 1376ش؛ سعیدی، عباس، ساماندهى روستاهای پراکندة شهرستان ایذه، تهران، 1376-1377ش؛ طبری، تاریخ؛ فرهنگ جغرافیایى آبادیهای کشور (رامهرمز)، سازمان جغرافیایى نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج 80؛ فسایى، حسن، فارس‌نامة ناصری، تهران، 1367ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسى، تهران، 1356ش؛ نجم‌الملک، عبدالغفار، سفرنامة خوزستان، تهران، 1341ش؛ نظام‌الدین شامى، ظفرنامه، به کوشش پناهى سمنانى، تهران، 1363ش؛ نوایى، عبدالحسین، مقدمه و حاشیه بر احسن التواریخ روملو، تهران، 1349ش؛ واندنبرگ، لوئى، باستان‌شناسى ایران باستان، ترجمةعیسى بهنام، تهران، 1345ش؛یاقوت، بلدان؛ نیز
نام های ایذه(مالمیریامال امیر)
شهر ایذه از روزگار باستان تا امروز به نامهای ایزج، ایذه، ایگه، ایجهه، اریگ، ایج، ایدج الاهواز، مالمیر یا مال امیر خوانده شده است. کلمه ایذه برگرفته از واژه ایجه یا ایگه فارسی باستان به معنی مسکن و محل زندگی است.(۵) به علاوه به دلیل وجود زیج‌های بسیار در این ناحیه، این شهر به نام اریگ یا ایج خوانده می شده است. به عقیده برخی از محققین این شهر در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد «انزان» نامیده می شد و مرکز ایالت انزان بوده است. می توان ایذه را تغییر شکل یافته انزان عیلامی نیز دانست.
1- ایدیده یا ایدیذ عیلامی
با توجه به اینکه تمدن عیلام در منطقه کوهستانی فعلی بختیاری قرار داشته است و شهر ایدیده از شهرهای مهم آن بوده است و ایدیذه به معنای شهر کنار آب آمده است و به دلیل قرار گرفتن ایذه کنونی در کنار تالاب شط (میانگران) می‌توان گفت که ایدیده همان ایذه کنونی بوده است. شباهت میان حروف ایدیده با حروف ایذه نیز می‌تواند دلیل براین مدعا باشد.
2 - اوجا یا هوجا
اوجا یا هوجا که یونانیان این شهر را به این اسم می خوانند و مردم آنجا را اوجیا می‌گفتند .
3 - ایاپیر یا اجاپیر
ایاپیر یا اجاپیرکه از اسامی باستانی این شهر می‌باشد و در کتیبه‌های اشکفت سلمان نام ایذه آیاپیر یا آجاپیر آمده است.
4 - آنزان یا آنشان
آنزان یا آنشان به معنی دارنده فرآسمانی که این نام از نظر زمانی قبل از آن است که یونانیان این شهر را اوجا یا هوجا بخوانند.
از متون تاریخی چنین برمی آید که انشان یا انزان یکی از ایالت‌های مهم دولت عیلام بوده است و با توجه به گفته‌های یاقوت حمودی در معجم البلدان می‌توان به این نتیجه رسید که آنزان بر همین منطقه اطلاق می‌شده است زیرا این شهر در روزگار باستان از نواحی آباد بوده و اهمیتی بسزا داشته است و به همین دلیل آنزان که نام این شهر بوده است برتمام ایالت اطلاق شده است.
5 – ایزج یا ایذج
اکثر مورخین در آثار خود این شهر را با نام ایزج ذکر کرده اند چنانکه ابن حوقل در صوره الارض ابودلف در سفرنامه، مقدسی در احسن التقاسیم حمدالله مستوفی در نزهه القلوب از این شهر با نام ایزج یاد کرده اند.
اصطخری در مسالک و الممالک از ایزج اسم برده و این شهر را جزو خوزستان دانسته است و قزوینی در آثار البلاد به ایزج اشاره نموده و حدود جفرافیایی و آثار تاریخی آن را ذکر نموده است. طبری در تاریخ الرسل و الملوک و ابن ایثر در تاریخ کامل این شهر را با نام ایزج ذکر نموده اند.
مولف معجم البلدان نیز از عظمت منطقه بختیاری در روزگار سلوکیان سخن گفته و معتقد است که یونانی‌ها در این خاک آبادی هایی ساخته بودند . در دوره ساسانیان از احداث و توسعه راه‌ها در منطقه سخن به میان آمده است. عده‌ای از مورخین برخی ایل راه‌های فعلی بختیاری را یادگار آن دوران دانسته اند.
حافظ شیرازی نیزاز ایذج درغزل شماره 390 دیوان خود چنین یادمیکند:بعدازاین نشکفت اگربانکهت خلق خوشت *** خیزدازصحرای ایذج نافه مشک ختن
ایذه
شهرستان ایذه در استان خوزستان، با پهنه ای حدود ۲۰ کیلومتر مربع، در دشتی بیضی شکل، در شمال شرقی استان خوزستان قرار دارد. این منطقه در ۳۱ درجه و ۵۰ دقیقه پهنای شمالی و ۴۹ درجه و ۵۲ دقیقه درازای خاوری نسبت به گرینویچ و ارتفاعی معادل ۷۶۰ متر واقع شده است. (۱) مالمیر سابق (ایذه کنونی) در فاصله ۱۹۰ کیلومتری جنوب غربی اصفهان و ۱۲۵ کیلومتری شمال شرقی اهواز قرار گرفته است. شهرستان ایذه بین استان چهار محال و بختیاری و استان کهگیلویه و بویر احمد و شهرستانهای مسجد سلیمان و رامهرمز قرار دارد. رود کارون در بخشی از شمال ایذه جاری است. رود کارون رودخانه زرد ، رود الا و رود فصلی هلایجان در توسعه کشاورزی این منطقه نقش مهمی دارند.میزان باران سالانه شهرستان ایذه بطور متوسط ۴۰۰ میلیمتر است که در فصل زمستان گاهی در ارتفاعات به صورت برف نازل می‌شود. متوسط درجه حرارت در شهرستان ایذه ۲۴ است . بواسطه شرایط آب وهوایی مطلوب در این منطقه حدود ۱۸۰٫۰۰۰ هکتار جنگل طبیعی وجود دارد که بزرگترین مناطق جنگلی خوزستان است. همچنین بعلت وجود مراتع به نسبت غنی در این شهرستان از زمانهای قدیم دامپروری از اهمیت خاصی برخواردار بوده است . این منطقه محل ییلاق ایل بختیاری است. شهرستان ایذه دارای یک بخش مهم به نام دهدز است که ۱۴ دهستان و ۱۰۸۵ آبادی را در بر می‌گیرد.
